ارزیابی‌ اقتصادی و اجتماعی‌ طرح های بهسازی و نوسازی بافت‌ های فرسوده سنتی‌ شهری

ارزیابی‌ اقتصادی و اجتماعی‌ طرح های بهسازی و نوسازی بافت‌ های فرسوده سنتی‌ شهری

آرش ضیاء آبادی، عضو هیأت علمی‌ پژوهشکده بافت‌ و ابنیه‌ و پژوهشگاه وزارت میراث فرهنگی‌ صنایع‌ دستی‌ و گردشگری

فصلنامه علمی- پژوهشی علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر

سال دهم، شماره اول، پیاپی (۳۲)، بهار ۱۳۹۵

چکیده

وجه‌ اشتراک غالب‌ شهرهای ایرانی،‌ دیرینه‌ کهن‌ آنهاست‌ منهای شهرهای جدید الاحـداث و شهرک های اقماری نو بنیان که‌ با رعایت‌ سیاست های عمومی‌ شهرسازی کشور در چندساله‌ اخیـر و عموماً به‌ جهت‌ سرریز جمعیتی‌ شهرهای قبلی‌ پدید آمدنـد، اغلـب‌ شـهرهای ایرانـی‌ تـاریخی‌ هستند. در این‌ مقاله‌ به‌ ارزیـابی‌ اقتصـادی و اجتمـاعی‌ طرح هـای بهسـازی و نوسـازی بافـت های فرسوده سنتی‌ شهری پرداخته‌ می شود. روش پژوهش‌ حاضر از نوع سنجش‌ و ارزیـابی‌ مـی‌باشـد. بـا توجـه‌ بـه‌ موضـوع پژوهش‌، با مطالعه‌ مبانی‌ نظری معیارها و شاخص ‌های مـوثر بـر بهسـازی و نوسـازی بافـت های فرسوده سنتی‌ شهری بازار تهران با رویکرد مشارکتی‌ استخراج شده اسـت‌ و سـپس‌ ایـن‌ معیارهـا در یـک‌ مدل سنجش‌ بنا به‌ موارد مذکور امکانات و محدودیت‌های پژوهش‌، وضـعیت‌ نمونـه‌ مـوردی و اهداف طرح مصوب و پژوهش‌ پالایش‌ دسته‌ بندی شدند. در ایـن‌ پـژوهش‌ بـرای ارزشـگذاری شاخص ها، در سوالات پرسشنامه‌ها از ساکنان و مسئولین‌ خواسته‌ شد که‌ مطـابق‌ طیـف‌ لیکرت، فاکتورها و عوامل‌ آنها را از رده ی خیلی‌ بد تا خیلی‌ خوب ارزشگذاری کنند. برای ایـن‌ منظـور سؤالات در قالب‌ فرمی‌ منطبق‌ بر این‌ طیف‌ طراحی‌ و در اختیار آنها قرار گرفت‌. نتایج‌ ارزیابی‌ نشان داد به‌ ترتیب‌ مقایسه‌ اهداف و مقاصد اعلام شده در طرح مصوب با اسـتانداردهای جهـانی‌، مقایسـه‌ اهداف طرح مصوب با وضع‌ موجود محله‌، ارزیابی‌ طرح از دیدگاه ساکنان محله‌، ارزیابی‌ طـرح از دیدگاه مدیران و مسئولین‌ شهری و ارزیابی‌ میزان موفقیت‌ طرح در جلـب‌ مشـارکت‌ مردمـی‌ اولویت‌ بندی شده است.

واژه های کلیدی: طرح های بهسازی، نوسازی، بافت‌های فرسوده، سنتی‌.

 

مقدمه‌

در اینکه شهر پدیده ای، تاریخی است تردیدی وجود ندارد چنین پدیده ای نمی تواند از پیشینه خود جدا شود از این رو در رشد و توسعه فضایی-کالبدی توجه به ویژگی های بومی ضروری است. بخش چشمگیری از تاریخ و فرهنگ شهر در کالبد آن تجلی می یابد که نشان دهنده ارزشها، باورها، اعتقادات، هنرها، توان فنی و ساختار اجتماعی-اقتصادی و سیاسی نسل های گذشته است. بافت های سنتی به همراه عناصر و فضاهای شهری درون خود مانند شبکه معابر، بازارها، مساجد و کاروانسراها و غیره علاوه بر شکل فیزیکی و خصوصیات کالبدی، ارزش های فرهنگی اجتماعی و تاریخی ویژه ای را نیز در خود نهفته دارند. تحولات زندگی شهر نشینی چند دهه اخیر بافت های سنتی را با مشکلاتی در ابعاد مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، تأسیسات و تجهیزات شهری و سایر امکانات شهری مواجه ساخته است، که همه این عوامل دست به دست هم داده و زمینه مناسبی را برای فرسودگی این بافت های بـا ارزش و تاریخی فراهم نموده است مطالعات گوناگون در نواحی کهن و سنتی شهرها در ایران نشان می دهد که نحوه برخورد با این نواحی عمدتاً مبتنی بر حفظ و مرمت تک بناهای با ارزش بوده است و کمتر به برنامه ریزی مشخص برای باز زنده سازی و باز گرداندن زندگی اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی این نواحی اندیشیده شده است. در حالیکه بهسازی و نوسازی فضاهای زیستی فقط ساخت و سازهای فیزیکی و کالبدی شهر، بافت های تاریخی و سنتی را در برنمی گیرد بلکه بهسازی و نوسازی شهری، بهسازی ساختار، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، اداری و فرهنگی شهر و همچنین بافت های جدید خود رو و غیر رسمی و به طور خلاصه بافت های مشکل زای شهری را شامل می شود و در نواحی مختلف جغرافیایی با توجه به ویژگی های محیطی گوناگون اقدامات خاص آن باید انجام گیرد در نتیجه میتوان گفت رکود و فرسودگی در بخش های مرکزی شهری با بافت های سنتی ناشی از فقر و محرومیت اجتماعی است که با بهبود آن، شرایط توسعه و تکامل مهیا خواهد شد.

با پیدایش انقلاب صنعتی تغییرات بنیادین و همه جانبه ای بر کالبد شهرها مستولی گردید. در این راستا نظام ساختاری شهرهای سنتی ما نیز با کمی تأخیر نسبت به کشورهای صنعتی، دستخوش تحولات چشمگیری شد و ویژگی های ارزشمند نظام محله ای خویش را در جدالی نابرابر بین سنتی شدن و مدرن از دست داد. اصولاً بافت قدیمی و فرسوده، بافتی می باشد که در فرآیند زمانی طولانی شکل گرفته و تکوین یافته و امروز در محاصره تکنولوژی عصر حاضر گرفتار گردیده است. چنانچه این بافت در گذشته به مقتضای زمان، دارای عملکردهای منطقی و سلسله مراتبی بوده ولی امروزه از لحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده و آنگونه که باید و شاید نمیتواند جوابگوی نیاز ساکنین خود باشد. به دنبال حاد شدن مشکلات نواحی قدیمی شهر بخصوص نواحی مرکزی شهرها که ابعاد مختلف زندگی شهری را تحت تأثیر قرار داده اند دولت ها توجه ویژه ای را نسبت به نواحی قدیمی شهرها مبذول داشته اند. امروزه در نظام های برنامه ریزی به ویژه در کشورهای دموکراتیک، مشارکت به عنوان یکی از اصیل ترین و مقبولترین رویکردها جهت رسیدن به اهداف و برنامه ریزی پذیرفته شده است چرا که تجربه اجرای تفکرات اقتدارگرایانه این نکته را به اثبات رسانده که طی کردن موفق مسیر فرآیند برنامه ریزی بدون دخالت و در نظر گرفتن نقش همه بهره وران آن امکان پذیر نخواهد بود.

به نظر میرسد در بافت های فرسوده سنتی با توجه به وسعت دامنه و شدت مسائل گریبانگیر این بافت ها کارآمدترین رویکردی که بتوان برای مواجهه با کاستی ها و نارسائی ها اتخاذ نمود، رویکرد مشارکتی باشد. به این ترتیب میتوان با استفاده از الگوهای توانمند سازی و مشارکت جمعی از نیروی همه بهره وران در جهت ساماندهی و تجدید ساختار بافت های مذکور بهره جست. لذا این پژوهش با تبیین اهمیت موضوع مشارکت در طرح های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده سنتی شهری سعی در ارزیابی اینگونه طرح ها با هدف شناسایی و رفع موانع و مشکلات آنان و ارائه راهکارهایی جهت اجرای بهتر این طرح ها خواهد پرداخت.

 

بیان مسئله

ضرورت انجام این تحقیق را میتوان از دیدگاه های مختلف بررسی کرد. از آنجایی که اغلب در نواحی سنتی و بافت های سنتی فرسوده شهری زیر ساخت ها و تأسیسات زیربنایی به صورت ابتدایی، ناقص و محدود موجود می باشد و از طرف دیگر محیط کالبدی نامناسب این بافت ها و آثار اجتماعی و فرهنگی آن منجر به، آسیب های اجتماعی می شود، وجود برنامه ریزی پویا جهت بهسازی ساماندهی و نگهداری چنین محلاتی جهت رسیدن به سطح مناسبی از زیست برای ساکنین ضروری می نماید از بعد کالبدی نوع سازه ها در محله ی بازار بزرگ تهران عمدتاً سنتی و ناپایدار بوده و همچنین محله دارای فرسودگی ذهنی است و افراد خارج از محله دید و ذهنیت نامساعدی نسبت به این محله دارند. با توجه به عدم توان اقتصادی و مالی بخش دولتی و عمومی برای سرمایه گذاری و مداخله فراگیر و مستقیم در بافت فرسوده سنتی و به منظور خود اتکایی و خود ترمیمی کالبد سنتی ایــن بافت، باید مبنا و اساس طرح بر مشارکت موثر بخش مردمی ساکنان بافت بخش دولتی و سرمایه گذار متکی باشد. مشارکت بخش خصوصی و مشارکت مردمی در سرمایه گذاری و اجرای این طرح با هدایت، حمایت و نظارت ارگان دولتی و عمومی شـاه کلید احیا در این بافت به شمار میرود بنابراین با مشارکت دادن خود مردم محله در بهبود وضعیت زیستی محل سکونتشان و مشارکت بخش خصوصی سرمایه گذار می توان از مشکلات محیطی محله کم کرد. لذا این پژوهش در راستای اهداف فوق انجام میشود.

 

نقشه محدوده بازار تهران

روش پژوهش

روش پژوهش حاضر از نوع سنجش و ارزیابی میباشد با توجه به موضوع پژوهش، با مطالعه مبانی نظری معیارها و شاخصهای موثر بر بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهری شده با رویکرد مشارکتی استخراج شـ این معیارها در یک مدل سنجش بنا به موارد و سپس مذکور امکانات و محدودیت های پژوهش وضعیت نمونه موردی و اهداف طرح مصوب و پژوهش پالایش و دسته بندی شدند برای بررسی دقیق و تحلیل نتایج حاصله از پرسش نامه از روشهای مختلفی استفاده میشود در این پژوهش برای ارزشگذاری شاخصها، در سوالات پرسشنامه ها از ساکنان و مسئولین خواسته شد که مطابق طیف لیکرت فاکتورها و عوامل آنها را از رده ی خیلی بد تا خیلی خوب ارزشگذاری کنند برای این منظور سوالات در قالب فرمی منطبق بر این طیف طراحی و در اختیار آنها قرار گرفت.

 

جدول ارزشگذاری شاخص ها به روش لیکرت

طیف ارزیابی شاخص ها	خیلی خوب / خیلی زیاد / کاملا موافق	خوب / زیاد / موافق	متوسط / نظری ندارم	ضعیف / کم / مخالف	خیلی ضعیف / خیلی کم / کاملا مخالف
وزن طیف	۵	۴	۳	۲	۱
حدود میانگین وزنی	۵ / ۴.۲۱	۴.۲ / ۳.۴۱	۳.۴ / ۲.۶۱	۲.۶ / ۱.۸۱	۱.۸ / ۱

در این پژوهش از روش آلفای کرونباخ که شایعتر از روش های دیگر است، برای تحلیل پایایی پرسشنامه ها استفاده شد، که مقدار این ضریب برای پرسشنامه مردم برابر با  ۰.۷۷ و برای پرسشنامه مسئولین برابر با ۰.۷۴ می باشد.

 

یافته های پژوهش

بررسی و ارزیابی طرح بهسازی و نوسازی مشارکتی مصوب محله

همانطور که در فصل اول بیان گردید هدف اصلی این پژوهش ارزیابی طرح بهسازی و نوسازی مشارکتی محله ی بازار بزرگ تهران به منظور سنجش میزان موفقیت این طرح در بهبود وضعیت محله و کیفیت زندگی ساکنان آن از زمان اجرا تاکنون می باشد. بدین منظور فرآیند بررسی و ارزیابی طرح بهسازی و نوسازی مصوب محله مطابق با نمودار می باشد:

 

مطابق با نمودار فوق، هر یک از مراحل ارزیابی در ادامه به تفصیل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت به ارزیابی میزان موفقیت و اثرگذاری طرح پرداخته می شود. برای شناخت و طبقه بندی اهداف کلی و جزئی اعلام شده طرح مصوب محله و برای اینکه بتوان در مراحل بعدی اهداف، طرح را با استانداردهای طرح های بهسازی و نوسازی مشارکتی و وضع موجود محله مقایسه کرد باید، ابتدا اهداف طرح را به درستی شناخت و دسته بندی کرد. برای این منظور اهداف کلی و جزئی طرح بهسازی و نوسازی مشارکتی محله ی بازار بزرگ تهران مطابق با جدول دسته بندی می شود.

 

دسته بندی اهداف طرح بهسازی و نوسازی مشارکتی مصوب محله

هدف اصلی	-احیاء و باز زنده سازی بافت قدیم و فرسوده -مطلوب سازی بافت از طریق بهبود وضعیت مسکن، محیط زیست، بهداشت و خدمات -تقویت دسترسی ها -بالا بردن کیفیت زندگی
هدف اقتصادی	-تقویت بنیه اقتصادی در ارتباط با نقش ویژه محدوده در منطقه شهری
هدف اجتماعی	-تداوم زندگی اجتماعی در بافت
هدف فرهنگی	-حفظ ارزش های فرهنگی و بومی بافت

 

بر اساس مقایسه اهداف طرح با استانداردهای جهانی مشخص گردید که اکثر اهداف طرح بهسازی و نوسازی مشارکتی محله ی بازار بزرگ تهران بر اساس استانداردهای جهانی تدوین شده اند و مواردی مانند: تدوین طرح های انعطاف پذیر، بهبود شرایط اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی ساکنان از طریق آموزش و توانمندسازی و وضعیت مالکیت بناها، در نظر گرفته نشده اند.

 

مقایسه اهداف طرح مصوب با وضع موجود محله

برای این منظور، اهداف طرح که دسته بندی شدند مورد بررسی قرار گرفته و معیارها و شاخص های مربوط به هر هدف مطابق با جدول، دسته بندی شده و سپس میزان این معیارها و شاخص ها با وضع موجود محله و مطابق با جداول، مورد سنجش قرار گرفته و ارزشگذاری شدند. به این صورت نتایج عملی طرح از زمان اجرا تاکنون، با شاخص ها سنجیده شده و میزان موفقیت طرح مورد ارزیابی قرار گرفت.

 

مقایسه اهداف طرح با وضع موجود محله

ردیف	اهداف اصلی طرح مصوب	معیارها و شاخص ها	ارزش		وضعیت	ارزش کلی	وضعیت کلی
۱	احیاء و باز زنده سازی بافت سنتی و فرسوده	وضعیت کالبد و ساختار شهری	۲.۴	۲.۳	ضعیف	۲.۴۱	ضعیف
		درجه فرسودگی بافت	۲.۱۸
۲	مطلوب سازی بافت از طریق بهبود وضعیت مسکن، محیط زیست، بهداشت و خدمات	شاخص های مسکن	۲.۶۲	۲.۲۳	ضعیف
		شاخص های زیست محیطی	۲.۱
		امکانات و خدمات	۱.۹۷
۳	تقویت دسترسی ها	وضعیت شبکه معابر	۲.۰۱	۱.۸۸	ضعیف
		کیفیت دسترسی به نیازهای روزمره	۱.۸
		کیفیت دسترسی به حمل و نقل عمومی	۱.۸۲
۴	بالا بردن کیفیت زندگی	شاخص های کیفیت زندگی	۲.۶۸	۲.۶۸	متوسط
۵	تقویت بنیه اقتصادی درارتباط با نقش ویژه ی محدوده درمنطقه ی شهری	توسعه یافتگی اقتصادی	۲.۵	۲.۲۵	ضعیف
		شاخص های اقتصادی	۲
۶	تدوام زندگی اجتماعی و اجتماعی در بافت	توسعه یافتگی فردی و اجتماعی	۲.۷۲	۳.۱۶	متوسط
		شاخص های اجتماعی- فرهنگی	۳.۶

با توجه به نتایج جدول وضعیت دستیابی به اهداف طرح از زمان اجرا تا کنون، ضعیف ارزیابی می شود.

 

ارزیابی طرح از دیدگاه ساکنان محله

به منظور آگاهی از دیدگاه ساکنان راجع به روند اجرا و اثرگذاری طرح بهسازی مصوب محله از زمان اجرا تاکنون، از آنان در این زمینه پرسش شد. ارزیابی ساکنان از روند اجرا و اثر گذاری طرح بهسازی محله مطابق با مقیاس لیکرت، متوسط می باشد.

 

ارزیابی طرح بهسازی محله از دید ساکنان

فاکتورهای موثر		فراوانی داده ها					میانگین		میانگین کل
		خیلی خوب	خوب	متوسط	ضعیف	خیلی ضعیف	وزنی	طیف لیکرت	وزنی	طیف لیکرت
ارزیابی طرح بهسازی و نوسازی محله	روند اجرای طرح بهسازی محله	۰	۲۶	۴۶	۸۹	۹	۲.۵۲	ضعیف	۲.۸۵	متوسط
	میزان موفقیت طرح در بهبود کیفیت مسکن در محله	۵	۳۲	۵۹	۶۶	۸	۲.۷۶	متوسط
	میزان موفقیت طرح در بهبود وضعیت بهداشتی محله	۲	۱۷	۶۰	۷۳	۱۸	۲.۴۸	ضعیف
	میزان موفقیت طرح در بهبود وضعیت اقتصادی محله	۲	۱۷	۶۰	۷۳	۱۸	۲.۴۸	ضعیف
	میزان موفقیت طرح در بالابردن امنیت و آسایش محله	۴	۴۷	۷۴	۳۲	۱۳	۲.۹۸	متوسط
	میزان موفقیت طرح در بالا بردن شان و منزلت محله	۱	۷۲	۵۸	۳۵	۴	۳.۱۸	متوسط
	میزان رضایت از روند نوسازی ملک	۹	۷۵	۴۲	۱۵	۲۹	۳.۱۲	متوسط
	فعالیت دفتر احیای محله	۶	۱۰۶	۲۳	۱۵	۲۰	۳.۳۷	متوسط

 

ارزیابی طرح از دیدگاه مدیران و مسئولین شهری

به منظور آگاهی از دیدگاه مدیران و مسئولین شهری راجع به روند اجرا و اثرگذاری طرح بهسازی مصوب محله از زمان اجرا تاکنون از ده نفر از آنان که در جریان روند پروژه های مربوط به محله بودند پرسش شد. ارزیابی مدیران و مسئولین شهری از روند اجرا و اثرگذاری طرح بهسازی محله مطابق با مقیاس لیکرت، متوسط می باشد.

 

ارزیابی طرح بهسازی محله از دیدگاه مسئولین

فاکتور های موثر		فراوانی داده ها					میانگین		میانگین کل
		خیلی خوب	خوب	متوسط	ضعیف	خیلی ضعیف	وزنی	طیف لیکت	وزنی	طیف لیکت
ارزیابی طرح بهسازی و نوسازی محله	روند اجرای طرح بهسازی محله	۰	۱	۲	۶	۱	۲.۳	ضعیف	۲.۷۹	متوسط
	نقش اجرای سیاست های تشویقی مانند (عدم دریافت عوارض، هزینه نظارت و صدور نقشه رایگان) در افزایش تمایل ساکنان به نوسازی	۱	۵	۳	۱	۰	۳.۶	خوب
	میزان پروانه های تجمیعی صادره از زمان اجرای طرح تاکنون	۰	۱	۳	۵	۱	۲.۴	ضعیف
	نقش اجرای طرح در بهبود کیفیت مسکن در محله	۰	۲	۵	۳	۰	۲.۹	متوسط
	نقش اجرای طرح در بهبود وضعیت بهداشتی محله	۰	۴	۳	۳	۰	۳.۱	متوسط
	نقش اجرای طرح در بهبود وضعیت اقتصادی محله	۰	۱	۳	۵	۱	۲.۴	ضعیف
	نقش اجرای طرح در بالابردن امنیت و آسایش محله	۰	۳	۲	۵	۳	۲.۸	متوسط
	نقش اجرای طرح در بالابردن شان و منزلت محله	۰	۳	۲	۵	۰	۲.۸	متوسط
	میزان رضایت از نتایج حاصل از طرح	۰	۲	۳	۳	۲	۲.۵	ضعیف
	فعالیت دفتر احیای محله	۰	۲	۶	۲	۰	۳	متوسط
	میزان موفقیت رویکرد مشارکتی در طرح بهسازی و نوسازی محله	۱	۱	۴	۴	۰	۲.۹	متوسط

 

ارزیابی میزان موفقیت طرح در جلب مشارکت مردمی

برای ارزیابی مشارکت مردم در طرح بهسازی محله هم از مردم و هم از مسئولین در این زمینه پرسش شد که نتایج آن به تفصیل خواهد آمد.

 

میزان تمایل ساکنان به مشارکت در طرح و زمینه های مشارکت

به منظور بررسی این شاخص در محله سوالاتی از مردم پرسیده شد که بارزترین آنها این سوال بود که ” آیا مایلید در اجرای طرح بهسازی محله تان همکاری و مشارکت داشته باشید؟ ” و مشاهده گردید که ۶۷/۶ درصد از ساکنین مایل به همکاری می باشند و ۳۲/۴ درصد از اهالی نیز مایل به مشارکت نمی باشند. همچنین از ساکنان در رابطه با زمینه های همکاری و دلایل عدم همکاری در طرح پرسش شد که نتایج آن در جدول نشان داده شده است.

 

جدول میزان تمایل و زمینه های مشارکت و علل عدم مشارکت مردم در طرح

تمایل به همکاری در طرح بهسازی محله	وضعیت	درصد	علل و زمینه ها		درصد
	بلی	۶۷.۶	زمینه های همکاری	تمامی زمینه ها	۲۶.۲
				زمینه های فرهنگی-اجتماعی	۳۸.۲
				زمینه های فکری	۲۶.۸
				زمینه های اجرایی	۵.۴
				زمینه های اقتصادی	۳.۴
	خیر	۳۲.۴	دلایل عدم همکاری	مشغله و کمبود وقت	۴۸.۵
				عدم آگاهی از طرح ها و نتایج آن	۱۸.۷
				عدم اعتماد به مدیران و مسئولین شهری	۱۲.۵
				مشکلات اقتصادی	۱۰.۹
				تردید در خصوص مفید فایده بودن طرح ها	۹.۴

 

میزان مشارکت مردم در طرح

برای بررسی میزان مشارکت مردم در طرح مصوب محله، از ده نفر از مسئولین و کارشناسان شهری که در جریان روند پروژه های مربوط به محله بودند پرسش شد، که میزان این شاخص، مطابق با مقیاس لیکرت، ضعیف می باشد.

 

جدول میزان مشارکت مردم در طرح

میزان مشارکت مردم در طرح	شاخص	فراوانی داده ها					میانگین		وضعیت کلی
		خیلی خوب	خوب	متوسط	ضعیف	خیلی ضعیف	میانگین وزنی	طیف لیکرت	میانگین وزنی	طیف لیکرت
	میزان همکاری و مشارکت مردم در روند اجرای طرح	۰	۱	۱	۷	۱	۲.۲	ضعیف	۲.۵۲	ضعیف
	میزان تمایل مردم به نوسازی واحدهای مسکونی	۱	۳	۳	۳	۰	۳.۲	متوسط
	میزان سرمایه گذاری مردم در پروژه های محله	۰	۱	۲	۶	۱	۲.۳	ضعیف
	میزان پروانه های تجمیعی صادره	۰	۱	۳	۵	۱	۲.۴	ضعیف

 

همچنین برای اطلاع از زمینه های مشارکت مردم در طرح انگیزه ها و موانع مشارکت مردم، از ده نفر از مسئولین و کارشناسان شهری که در جریان روند پروژه های مربوط به محله بودند پرسش شد، که نتایج حاصله در جدول ارائه شده اند.

 

جدول زمینه ها، انگیزه ها و موانع مشارکت مردم از دید مسئولین

علل و زمینه ها		درصد
زمینه های مشارکت	زمینه های فکری	۸.۳۳
	زمینه های فرهنگی-اجتماعی	۱۶.۶۶
	زمینه های اقتصادی	۲۵
	زمینه های اجرایی	۲۵
	تمامی زمینه ها	۱۶.۶۶
	هیچکدام از زمینه ها	۸.۳۳
انگیزه مردم از مشارکت	علاقه به محله و بهبود شرایط آن	۵۰
	داشتن روحیه همکاری	–
	بالا رفتن شأن و منزلت محله	۱۴.۲۸
	انگیزه های اقتصادی	۳۵.۷۱
	اعتماد به نتایج طرح	–
	اعتماد به مدیران و مسئولین شهری	–
دلایل عدم مشارکت	عدم تعلق خاطر به محله	۵
	عدم آگاهی از طرح ها و نتایج آن	۲۰
	مشکلات اقتصادی	۲۵
	تردید در خصوص مفید فایده بودن طرح ها	۳۰
	عدم اعتماد به مدیران و مسئولین شهری	۲۰
	مشغله و کمبود وقت	–

 

بر این اساس مشخص می شود که زمینه مشارکت که از الزامات تحقق نوسازی بافت فرسوده سنتی است در این محله به صورت بالقوه وجود دارد و مردم محله تمایل بـالایـی بـه مشارکت در طرح دارند ولی مسئولین میزان مشارکت مردم در طرح را ضعیف ارزیابی کرده اند که این امر حاکی از عدم موفقیت راهکارهای طرح برای جلب مشارکت مردمی می باشد. بنابراین می بایست با مدیریت و برنامه ریزی مناسب زمینه های مشارکت مردم محله را فراهم و افراد را در شرایط مشارکت قرار داد و پتانسیل مشارکتی محله را بالفعل کرد.

 

ارزیابی میزان موفقیت و اثرگذاری طرح

با توجه به موارد بررسی شده، میزان موفقیت و اثرگذاری طرح از زمان اجرا تاکنون مطابق با جدول متوسط ارزیابی می شود با توجه به اینکه طرح هنوز در مراحل اولیه اجرا می باشد، فرصت برگشت و اصلاح مسیر وجود دارد.

 

جدول ارزیابی میزان موفقیت و اثر گذاری طرح

ارزیابی میزان موفقیت و اثرگذاری طرح	عوامل	ارزش	وضعیت	ارزش کلی	وضعیت کلی
	مقایسه اهداف و مقاصد اعلام شده در طرح مصوب با استانداردهای جهانی	۳	متوسط	۲.۷۱	متوسط
	مقایسه اهداف طرح مصوب با وضع موجود محله	۲.۴۱	ضعیف
	ارزیابی طرح از دیدگاه ساکنان محله	۲.۸۵	متوسط
	ارزیابی طرح از دیدگاه مدیران و مسئولین شهری	۲.۷۹	متوسط
	ارزیابی میزان موفقیت طرح در جلب مشارکت مردمی	۲.۵۲	ضعیف

 

با توجه به ماهیت طرح های بهسازی بافت فرسوده سنتی که از نوع میان مدت و بلند مدت می باشند و از آنجا که تاریخ اجرای این طرح از شهریور ماه سال ۱۳۸۸ بوده و هنوز طرح به طور کامل اجرا نشده است روش ارزیابی از نوع ارزیابی حین اجرای طرح (ارزیابی با رویکرد اصلاح مسیر) می باشد. این نوع ارزیابی به ویژه از آن جهت اهمیت پیدا می کند که به علت باز بودن سیستم های شهری همواره احتمال دخالت نیروهای پیش بینی نشده و تغییر نتایج مورد انتظار وجود دارد همچنین به علت تغییر شرایط و یا عدم دقت برنامه ریزی، ممکن است انتظارات و اهداف طرح تحقق نیابند در چنین شرایطی میتوان از طریق ارزیابی حین اجرای طرح مسائل و مشکلات طرح را شناخت و نسبت به هدایت طرح در راه صحیح آن اقدام نمود. همچنین در صورتی که چنین استنباط گردد که سرمایه گذاری های بعمل آمده، نتایج پیش بینی شده را در بر نخواهد داشت باید ادامه سرمایه گذاری را متوقف نمود. در این صورت “ارزیابی” به منزله ابزار مدیریت داخلی است که فرصت رفع نواقص را به دست می دهد. هدف اصلی ارزیابی حین اجرا کشف این نکته است که یک طرح معین، مطابق رهنمود مقرر اجرا میشود یا خیر. این نوع ارزیابی این امکان را به برنامه ریزان شهری می دهد تا به موقع از بروز مشکلات جلوگیری نموده و برنامه را در جهت دلخواه و متناسب با اهداف سوق دهند.

 

جمع بندی و نتیجه گیری

برنامه های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده مانند دیگر مداخلات شهرسازانه که از جنس اجتماعی و فرهنگی نیز هست مستلزم اقدام در فضایی مشارکتی است. در چنین فضایی است که مفهوم مشارکت میتواند نارسایی ها و نقایص مدیریت یک جانبه نگر و آمرانه را مرتفع سازد و تمامی عوامل دخیل و دست اندرکار در امر بافت های فرسوده اعم از ساکنان و نیروهای مردمی دولت و مدیران سرمایه گذاران و تأمین کنندگان منابع مالی و نهایتاً برنامه ریزان و طراحان و مجریان را در فرآیند احیاء و نوسازی بافت همسو نماید و از این طریق از تمامی ظرفیت های عوامل یاد شده به بهترین و مطلوب ترین نحو استفاده شود. مطابق با بررسی های صورت گرفته در محله ی بازار بزرگ تهران این محله از لحاظ جمعیتی از بافتی همگن و اصیل برخوردار می باشد و ساکنان علاقه و دلبستگی شدیدی به محله خود دارند و از روحیه مشارکتی خوبی نیز برخوردار می باشند اما طرح بهسازی مصوب محله نتوانسته است انگیزه ای برای مشارکت در ساکنان محله ایجاد نماید و به بیان دیگر، ویروس نیاز به دســت بـه کار شدن را به جان ساکنان اندازد. با توجه به اینکه اغلب ساکنان فعلی بافت، درآمد محدودی دارند و وام های ارائه شده نیز به تنهایی پاسخگوی نوسازی مقیاس خرد حتی نوسازی تک پلاک توسط آنها نمی باشد و همچنین نمیتوان از آنها انتظار داشت برای احیای بافت به تنهایی اقدام کنند و در این بافت با تمام نارسایی ها و مسائل و مشکلات زندگی کنند، بدین لحاظ، باید راهکارهایی با توجه به شرایط و وضعیت مردم محله ارائه داد که بتوان با استفاده از مشارکت فعال ساکنان، مدیران و مسئولین شهری و سرمایه گذاران برای بهبود وضعیت محله برنامه ریزی کرد که اگر در مراحل تهیه و تدوین طرح نیز از این ظرفیت مشارکتی استفاده میشد و به مردم فرصت بیان مشکلات و ارائه راهکارها نیز داده میشد به طبع مردم در فرآیند اجرای طرح نیز همکاری و مشارکت بیشتری از خود نشان میدادند و در نتیجه اجرای طرح نیز با موفقیت بیشتری همراه میشد. می توان گفت در اکثر طرح های بهسازی و نوسازی بافت فرسوده سنتی در ایران نیت اصلی برنامه ریزان عمدتاً تأمین منافع برنامه ریزان و کارفرمایان است. دامنه مشارکت، تأمین اعتبار مالی طرح ها و نگاه به مشارکت، عموماً به عنوان ابزاری جهت مشروعیت بخشی به طرح ها است. در این طرح ها نظرخواهی از شهروندان صورت نمی گیرد، حق اعتراض به طرح و نظارت شهروندان وجود ندارد و جریان اطلاعات عمدتاً یک سویه است. با توجه به موارد گفته شده میتوان به این نتیجه رسید که آغاز مشارکت فعال مردم از تغییر نگرش مسئولین و کارشناسان شهری حاصل می شود اکثر مسئولین و کارشناسان ما نیاز دارند که مقوله “مشارکت” مجدداً برای آنها تفسیر و تحلیل شود چرا که معتقدند مشارکت مردم باید در دقیقه نود انجام شود زمانی که نود دقیقه را از دست داده ایم.