ارزیابی اقتصادی(Economic evaluation) چیست؟
ارزيابي اقتصادي (Economic evaluation) عبارت است از تحليل تطبيقي راهكارهاي مختلف انجام يك فعاليت، مداخله يا برنامه بر حسب هزينه ها و پيامدهاي آن. هر فرايند منطقي تصميم گيري شامل تعيين مزايا و معايب آن است . روش هاي مقايسه اين مزايا و معايب بر حسب قانون تصميم گيري و چارچوب مورد استفاده براي تصميم گيري متفاوت است. در ارزيابي اقتصادي يك طرح در واقع براي تصميم گيري در مورد ميزان مطلوبيت، فرايند وزندهي به مزايا و معايب صورت مي پذيرد. اين شيوه ارزيابي به مقايسه هزينه ها و منافع گزينه هاي متفاوت در تصميم گيري مي پردازد به همين دليل اين شيوه، ابزاري كارآمد براي كمك به انتخاب خردمندانه از ميان پروژه هاي موجود و اجراي بهينه ي آنهاست.
دليل اهميت ارزيابي اقتصادي آن است كه اين نوع ارزيابي اساساً ابزاري جهت تعيين وضيعت تخصيص مناسب منابع در موقعيت تصميم گيري و كاهش منابع است.
هدف از ارزيابي اقتصادي، فراهم ساختن برآوردي از هزينه ها و منافع حاصل از هر پروژه در طول زمان براي تصميم گيران است و نتيجه آن ممكن است به ادامه پروژه به شكل موجود و بدون هرگونه اصلاح و يا ادامه پروژه با اصلاحات مورد انتظار و يا لغو پروژه منتهي شود. دلايل مختلفي براي انجام ارزيابي اقتصادي پروژه ها وجود دارد. اصولي ترين آنها به صورت كلي يا جزيي، بر اساس مفهوم كارايي اقتصادي قرار دارد . تعيين كارايي اقتصادي بستگي به ارزشگذاري تمام هزينه ها و منافع حاصل از يك پروژه با معيار پولي دارد . پروژه ها از نظر اقتصادي هنگامي كارايي لازم را دارند كه منافع حاصل از آنها با معيار پولي بيش از هزينه هاي آن باشد، و كارآمدترين پروژه آن است كه حداكثر تفاوت بين اين دو مقدار را داشته باشد .
روش های ارزشـــــيابي اقتـــــــــصادي (methods of Economic evaluation) متعددند و اشتباه در گزينش آنها در موقعيت هاي مختلف مي تواند زيان هاي قابل توجهي را به دنبال داشته باشد. مهمترين روشهاي ارزشيابي اقتصادي كه استفاده گسترده تري در عرصه هاي مختلف دارند عبارتند از:
- تحليل هزينه (Cost analysis (CA روشي نظام مند براي ارزيابي اقتصادي است كه در آن همه هزينه هاي يك برنامه به تفكيك و با جزئيات كامل بر حسب واحد پول، جمع آوري، سازماندهي و تحليل مي شود.
- تحليل هزينه – اثربخشي (Cost effectiveness analysis (CEA اثربخشي معياري است براي سنجش ميزان موفقيت يك نظام در رسيدن به اهداف و پاسخگويي به توقعاتي كه از آن نظام مي رود و تحليل هزينه – اثربخشي، معياري براي اندازه گيري ميزان توانايي آن نظام در دستيابي به اهدافش، از نقطه نظر هزينه هاي متحمله مي باشد. در حقيقت اين شيوه، رسيدن به توليد يا خدمتي خاص با حداقل هزينه ممكن را مورد بررسي قرار ميدهد.
- تحلیل مطلوبيت – هزينه (Cost utility analysis (CUA شيوه اي براي سنجش ميزان موفقيت يك نظام در رسيدن به حداكثر اهداف در نظر گرفته شده و مطلوب ترين خدمات تعريف شده توسط سازمان است.
- تحلیل سودمندي- هزينه (Cost benefit analysis (CBA در اين روش همه هزينه ها و نتايج يك طرح يا برنامه اعم از منافع و خسارات بر مبناي واحد پول، مورد مقايسه قرار مي گيرد.
از ميان روشهاي فوق، روش تحليل هزينه به عنوان روش ارزشيابي جزيی (Partial evaluation) شناخته مي شود چرا كه در آن مقايسه اي صورت نمي گيرد و صرفاً به هزينه هاي ناشي از يك مداخله يا تصميم خاص، نظر دارد. اما سه روش ديگر، ارزشيابي كامل(Full evaluation ) ناميده مي شوند چرا كه داراي چارچوب مقايسه اي براي لحاظ كردن هزينه و اثربخشي دو يا چند مداخله هستند.
براي ارزيابي دقيق اقتصادي هر پروژه يا سيستم، توجه به هر دو عنصر هزينه و سودمندي، ضروري است. تا پيش از اين تمركز اصلي كتابخانه ها در امر ارزيابي، بر هزينه ها بوده است، اما در ساليان اخير اين توجه به سمت سود و منفعت حاصل از خدمات كتابخانه ها براي كاربران و سنجش آنها معطوف شده است . از ميان روشهاي فوق با نگاه خاصي كه روش تحليل هزينه- سودمندي به هزينه ها و منافع دارد و براي مقايسه، هر دو را به صورت يكپارچه و با مقياسي واحد مورد مقايسه قرار مي دهد، جايگاه ويژه اي دارد.
در ميان رويكردهاي كمي به تصميم گيري، آنچه در سالهاي اخير عموميت يافته تحليل هزينه – سودمندي است كه به عنوان ابزاري كارآمد، با توسعه اطلاعات مفيد در مورد تأثيرات مطلوب و نامطلوب پروژه ها، براي محدود كردن دامنه انتخاب ها استفاده مي شود .از نظر بسياري از اقتصاددانان، تحليل هزينه – سودمندي به دليل ريشه اي كه اين روش در اقتصاد رفاه دارد مقبول ترين روش ارزشيابي اقتصادي محسوب مي شود.